Vai Trò Giới, Gánh Nặng Vô Hình

Trong xã hội hiện đại, khái niệm về giới tính không còn đơn thuần là vấn đề sinh học. Cách chúng ta hiểu và thể hiện vai trò giới đã trở thành một phần sâu sắc trong bản sắc cá nhân – và cũng là nguyên nhân dẫn đến nhiều áp lực vô hình, xung đột nội tâm và cả tổn thương tâm lý. Những kỳ vọng về giới, những quy định xã hội, văn hóa đặt lên người mang giới tính nam hoặc nữ, không chỉ ảnh hưởng đến hành vi và lựa chọn cá nhân, mà còn định hình cách con người nhìn nhận chính mình trong thế giới này.

T

ừ khi còn nhỏ, chúng ta đã được dạy (một cách trực tiếp hoặc gián tiếp) rằng con trai thì phải mạnh mẽ, không được khóc, phải thành công và làm trụ cột gia đình. Con gái thì phải dịu dàng, đảm đang, hy sinh và biết đặt người khác lên trên bản thân. Những thông điệp này có thể đến từ lời dạy của cha mẹ, nội dung sách vở, phim ảnh, hoặc đơn giản là cách mà xã hội phản ứng trước hành vi “khác chuẩn” của một đứa trẻ. Dù không ai nói thẳng, nhưng rất rõ ràng: giới tính không chỉ là con số ghi trên giấy khai sinh, mà là “vai diễn” mà mỗi người buộc phải đảm nhận, dù họ có phù hợp hay không.

Theo một khảo sát toàn cầu năm 2021 do tổ chức Ipsos thực hiện trên 28 quốc gia, 72% người tham gia đồng ý rằng vẫn còn rất nhiều định kiến về vai trò giới trong xã hội hiện nay. Tại Việt Nam, báo cáo của UN Women năm 2022 cho thấy gần 60% phụ nữ cảm thấy áp lực phải “đáp ứng vai trò truyền thống” như kết hôn đúng tuổi, sinh con, chăm sóc gia đình, trong khi vẫn phải thành công trong công việc. Điều này tạo nên một gánh nặng kép khiến nhiều người kiệt sức về cả thể chất lẫn tinh thần.

Một người đàn ông ngoài 40 tuổi – là giám đốc một công ty lớn, thành đạt và được kính trọng. Nhưng anh luôn sống trong trạng thái căng thẳng kéo dài, cảm thấy không thể chia sẻ những cảm xúc tiêu cực vì “mình là đàn ông, mình phải gồng được”. Anh kể: “Tôi không nhớ lần cuối cùng mình khóc là khi nào. Kể cả khi cha mất, tôi vẫn cố gắng không rơi nước mắt trước mặt mẹ tôi và con tôi.” Ẩn sau vẻ ngoài mạnh mẽ ấy là một tâm hồn bị kìm nén suốt nhiều năm – không phải vì anh muốn thế, mà vì xã hội không cho anh lựa chọn nào khác.

Không chỉ phụ nữ bị giới hạn bởi những khuôn mẫu “vợ hiền, mẹ đảm”, mà nam giới cũng bị tổn thương khi phải sống theo hình mẫu “mạnh mẽ, thành công, trụ cột”. Những định kiến này khiến họ không dám thể hiện sự yếu đuối, không dám thất bại, và thậm chí không dám tìm đến sự giúp đỡ về tâm lý vì sợ bị xem là “yếu đuối như phụ nữ”. Hậu quả là rất nhiều nam giới sống trong cô đơn cảm xúc, có nguy cơ cao hơn với các rối loạn tâm lý như trầm cảm, nghiện rượu, và tỷ lệ tự tử cũng cao hơn. Theo WHO, tỷ lệ tự tử ở nam giới toàn cầu cao gấp 1,8 lần so với nữ giới – một phần vì họ ít tìm kiếm hỗ trợ khi gặp khủng hoảng.

Đối với phụ nữ, kỳ vọng về việc “vừa giỏi việc nước, đảm việc nhà” cũng không hề đơn giản. Một người phụ nữ hiện đại thường phải đóng nhiều vai: người mẹ tận tụy, người vợ chu toàn, người con hiếu thảo và nhân viên gương mẫu. Áp lực này khiến không ít người cảm thấy tội lỗi khi muốn dành thời gian cho bản thân, hoặc cảm thấy mình “chưa đủ tốt” khi không thể làm hài lòng tất cả mọi người. Một người mẹ trẻ từng nói trong phiên trị liệu: “Tôi yêu con và muốn chăm sóc gia đình, nhưng cũng muốn đi làm, muốn có sự nghiệp riêng. Mỗi lần chọn một cái, tôi thấy như đang phản bội cái kia.”

Tình trạng này còn phức tạp hơn với những người thuộc cộng đồng LGBTQ+, khi họ không chỉ phải đối mặt với kỳ vọng giới từ xã hội, mà còn với sự kỳ thị và từ chối từ chính gia đình, bạn bè. Khi một người không phù hợp với định nghĩa truyền thống về “nam” hoặc “nữ”, họ thường bị xem là “lệch chuẩn” và phải sống trong nỗi sợ bị tổn thương, bị loại trừ hoặc thậm chí bị bạo lực. Những tổn thương này không chỉ làm suy giảm lòng tự trọng mà còn để lại vết hằn lâu dài trong tâm lý.

VẬY LÀM SAO ĐỂ THOÁT RA KHỎI NHỮNG KỲ VỌNG GIỚI GIAM HÃM?

Trước tiên, mỗi người cần nhận thức rằng giới tính không nên là khuôn mẫu cứng nhắc mà là một phần bản sắc linh hoạt, đa dạng. Không có một “chuẩn mực” nào bắt buộc phải theo để được gọi là nam tính hay nữ tính. Bạn có thể là một người đàn ông dịu dàng, biết khóc và cần được an ủi. Bạn có thể là một người phụ nữ mạnh mẽ, lãnh đạo doanh nghiệp và không cần lập gia đình để thấy mình đủ đầy. Điều quan trọng là bạn được sống thật với bản thân mà không phải chịu cảm giác tội lỗi hay xấu hổ.

Gia đình và nhà trường là hai môi trường hình thành nhân cách đầu tiên, đóng vai trò rất lớn trong việc định hình hay phá bỏ định kiến giới. Trẻ em nên được khuyến khích khám phá sở thích cá nhân, được dạy rằng cảm xúc không phân biệt giới tính, và được tạo điều kiện phát triển mà không bị đóng khung vào các vai trò định sẵn. Một bé trai thích nấu ăn hay một bé gái đam mê công nghệ cần được ủng hộ như nhau. Sự cởi mở và công nhận từ những người thân yêu chính là nền tảng đầu tiên để trẻ hình thành một bản sắc giới lành mạnh và tự tin.

Ở cấp độ xã hội, truyền thông cũng cần có trách nhiệm hơn trong việc thể hiện hình ảnh đa dạng về giới. Chúng ta cần nhiều hơn những hình mẫu phụ nữ thành công mà không bị gắn mác “bỏ bê gia đình”, cần nhiều hơn những người đàn ông biết chăm sóc con, biết khóc, biết xin lỗi mà không bị xem là yếu đuối. Việc bình thường hóa sự đa dạng giới chính là bước đi quan trọng để xây dựng một cộng đồng đồng cảm và tiến bộ hơn.

Cuối cùng, nếu bạn đang cảm thấy ngột ngạt trong chính vai trò giới mà xã hội gán cho, hãy biết rằng bạn không đơn độc. Cảm giác mệt mỏi, lạc lõng hay không đúng với hình mẫu mà người khác kỳ vọng không có nghĩa là bạn sai. Bạn có quyền đặt câu hỏi, có quyền từ chối những vai diễn không phù hợp, và có quyền tìm đến sự hỗ trợ nếu cần. Một nhà trị liệu có thể giúp bạn nhận diện đâu là kỳ vọng xã hội, đâu là giá trị thật sự của bạn và làm sao để bạn sống hài hòa với chính con người thật của mình.

Giải phóng bản thân khỏi khuôn mẫu giới không có nghĩa là chống đối xã hội, mà là hành động yêu thương chính mình. Khi mỗi người dám sống thật, xã hội mới thực sự trở nên đa dạng, bao dung và chữa lành hơn.